Start Publikacje

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Aktualnie obowiązującą ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych Sejm uchwalił 4 lutego 1994 r.[1] Weszła ona w życie po trzymiesięcznym vacatio legis - 4 maja 1994 r. Akt ten zastąpił ustawę z 1952 r., po czterdziestu czterech latach jej obowiązywania.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest podstawowym aktem regulującym pozycję autora, zarząd jego prawami autorskimi i ich ochronę. Jej głównym celem jest ochrona interesu twórcy – podmiotu, który stworzył dzieło i jest słabszą stroną w obrocie prawami autorskimi. Ustawa reguluje kompleksowo problematykę przedmiotu i podmiotu prawa autorskiego, precyzując znaczenie wielu podstawowych pojęć (np. utworu, opracowania, opublikowania, rozpowszechniania, autorstwa, współautorstwa).

            Określenie „prawo autorskie” ma dwa znaczenia – przedmiotowe i podmiotowe. W znaczeniu przedmiotowym jest to zespół przepisów regulujących stosunki prawne związane z powstaniem, korzystaniem i ochroną utworów. Ponadto przedmiotem regulacji prawa autorskiego są prawa pokrewne, określane także jako prawa sąsiedzkie. W znaczeniu podmiotowym prawo autorskie oznacza ogół uprawnień składających się na prawa autorskie osobiste i majątkowe.[2]

Ustawa formułuje w art. 1 definicję syntetyczną utworu, a ponadto wymienia dziewięć przykładów rodzajów dzieł. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1)      wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),

2)      plastyczne,

3)      fotograficzne,

4)      lutnicze,

5)      wzornictwa przemysłowego,

6)      architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,

7)      muzyczne i słowno-muzyczne,

8)      sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,

9)      audiowizualne (w tym wizualne i audiowizualne).

Każdemu twórcy z mocy ustawy służą osobiste i majątkowe prawa autorskie. Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1)      autorstwa utworu,

2)      oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,

3)      nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,

4)      decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,

5)      nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (art. 16 ustawy o prawie autorskim...).

Prawo do autorstwa przysługuje wszystkim twórcom oraz artystom wykonawcom i na mocy nowej ustawy autorskiej nie doznaje żadnych ograniczeń podmiotowych czy przedmiotowych.[3]

Zawarte w art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pojęcie więzi nie wyraża jednostronnej relacji między twórcą a dziełem, rozumianym jako „przedłużenie osobowości twórcy”, lecz wyraża wartość, jaką dla twórcy przedstawiają okoliczności przyjęcia dzieła przez odbiorcę; wartość wynikającą z okoliczności zewnętrznych wobec tej jednostronnej relacji. Więź, stanowiąca wspólną kategorię obu dóbr, jest w przypadku powszechnych dóbr osobistych wartością, jaką jednostka przedstawia sama dla siebie, często w sytuacji konieczności zachowania swojej odrębności wobec społeczeństwa. W przypadku dóbr osobistych autorskich jest to więź jednostki z dziełem, które oferowane jest społeczeństwu i tylko dzięki temu, że jest przez nich odbierane, może się w pełni ukonstytuować.[4]

Do naruszenia autorskich dóbr osobistych dochodzi nie wtedy, gdy doszło do zakłócenia spokoju psychicznego twórcy, ale wówczas, gdy została naruszona więź, która:

1)      łączy autora z konkretnym utworem,

2)      dotyczy sfery odbioru tego konkretnego dzieła przez publiczność.

Autorskie prawa osobiste, mimo stanowczych deklaracji, nie były i nie są nierozerwalne z osobą twórcy.

Praw osobistych autor nie może się zrzec ani sprzedać. Autorskie praw osobiste są niezbywalne i nieograniczone w czasie, tzn. trwają tak długo, jak długo istnieje utwór.

Z kolei na autorskie prawo majątkowe składają się przede wszystkim prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Naruszeniem autorskich praw majątkowych jest tylko takie działanie, które można kwalifikować jako wkroczenie w zakres cudzego prawa wyłącznego (monopolu eksploatacyjnego).[5]

Prawo do ojcostwa dzieła obejmuje dwa aspekty. Aspekt pozytywny to obowiązek oznaczenia autorstwa przy rozpowszechnianiu utworu. Sposób tego oznaczenia wybiera sam autor i zgodnie z art. 16 ust. 2 może to być jego nazwisko, pseudonim, lub autor może podjąć decyzję o nie ujawnianiu swojej tożsamości. W tym ostatnim przypadku jedynie twórca może podać swoje nazwisko do publicznej wiadomości. Ujawnienie autorstwa utworu rozpowszechnionego anonimowo jest naruszeniem autorskich praw osobistych nawet gdy tożsamość autora jest powszechnie znana. Aspekt negatywny prawa do ojcostwa utworu to zakaz przywłaszczania sobie dzieła innej osoby. Aspekt negatywny łączy się ściśle z aspektem pozytywnym prawa autorstwa. Często bowiem się zdarza, że nie oznaczenie autorstwa prowadzi do mylnego przekonania odbiorcy, iż autorem jest kto inny.

Prawo do ojcostwa dzieła chroni wartość, którą dla twórcy przedstawia okoliczność łączenia pochodzenia utworu właśnie z jego osobą. [6]

Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów wykonywanie prawa autorskiego podlega kontroli z punktu widzenia jego zgodności z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. W szczególności dotyczy to wykonywania powierzonych praw autorskich przez organizacje zbiorowego zarządzania.[7]

Główną cechą prawa autorskiego jest to, że ma tzw. wyłączny charakter. Znaczy to, że bez zgody twórcy nie wolno korzystać z jego utworów w jakikolwiek sposób. Korzystanie z utworu jest możliwe jedynie z tytułu zawartej umowy z twórcą i jego przedstawicielem. Najczęściej przedstawicielem reprezentującym prawa majątkowe autora jest organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.

W myśl art. 104 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, są stowarzyszenia zrzeszające twórców, artystów wykonawców, producentów lub organizacje radiowe i telewizyjne, których statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonych im praw autorskich lub praw pokrewnych oraz wykonywania uprawnień wynikających z ustawy.

Do organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi stosuje się przepisy prawa o stowarzyszeniach, z tym że:

1)      członkiem organizacji może być również osoba prawna,

2)      podjęcie przez organizacje działalności określonej w ustawie wymaga zezwolenia Ministra Kultury i Sztuki,

3)      nadzór nad organizacjami sprawuje Minister Kultury i Sztuki.

Podstawową funkcją organizacji zbiorowego zarządzania jest podział, między podmioty uprawnione, pobranych wynagrodzeń wynikających z eksploatacji praw autorskich i praw pokrewnych. Obok tej funkcji organizacje zbiorowego zarządzania zajmują się działalnością socjalną oraz wspieraniem przedsięwzięć kulturalnych i naukowych.

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. Nr 24, poz. 83 ze zm.

[2] E. Gniewek (red.), Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wrocław 1998, s. 547.

[3] A. Wojciechowska, Treść osobistych praw autorskich, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1994, nr 11, s. 15.

[4] A. Wojciechowska, Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi prawa cywilnego? „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1994, nr 3, s. 371.

[5] J. Barta, R. Markiewicz, Glosa do wyroku SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSP 2000, nr 2, poz. 24.

[6] A. Wojciechowska, Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi prawa cywilnego, op. cit., s. 371.

[7] W. Machała, Ustawa antymonopolowa a wykonywanie praw autorskich, „Monitor Prawniczy” 1997, nr 7, s. 266.

Wynagrodzenie za pracę

Wynagrodzenie za pracę jest złożoną kategorią społeczną, prawną i ekonomiczną, będącą ważnym składnikiem kosztów działalności przedsiębiorstw, przede wszystkim kosztów pracy. Wynagrodzenie za pracę spełnia dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze – wynagrodzenie jest przeznaczone na zaspokojenie potrzeb życiowych pracownika i jego rodziny, a jego gwarancjami są przede wszystkim: ustawowe uregulowanie najniższego wynagrodzenia, określenie ustawowych środków ochrony wynagrodzenia oraz konsekwencje prawne za naruszenie przepisów o ochronie wynagrodzenia. Po drugie – wynagrodzenie spełnia funkcję bodźcową, która polega na motywacyjnym oddziaływaniu tego świadczenia na zachowanie pracownika. Prawidłowo ustalone wynagrodzenie skłania pracownika do wydajnej i dobrej pracy.[1]

Wynagrodzenie definiuje się jako płacę lub uposażenie zwykłe, podstawowe lub minimalne, i wszelkie inne korzyści, płacone bezpośrednio lub pośrednio w gotówce lub w naturze, przez pracodawcę pracownikowi z tytułu zatrudnienia tego pracownika. Na wynagrodzenie pracowników składają się następujące składniki:

1)   Składniki gwarantowane Kodeksem Pracy[2]:

a)         dodatkowe wynagrodzenie za pracę w porze nocnej,

b)         dodatkowe wynagrodzenie za pracę w godzinach w godzinach nadliczbowych,

c)         wynagrodzenie za postój niezawiniony,

d)        odprawa emerytalno – rentowa;

2) Składniki mające związek z wykonywaną pracą:

a)         płaca zasadnicza,

b)         premia, nagroda (powiązane z efektami pracy);

3) Składniki mające związek ze specyfiką firmy, jej uwarunkowaniami i kulturą:

a)         nagroda jubileuszowa,

b)         dodatkowe wynagrodzenie za tytuł mistrza w zawodzie itp.

Obligatoryjność wynagrodzenia wynika z obowiązujących przepisów prawnych oraz innych regulacji, które Polska zobowiązała się przestrzegać. Wśród instrumentów prawnych wyróżnić można: kodeks pracy, układy zbiorowe pracy, zakładowe regulaminy wynagradzania, a także umowę o pracę. Z kolei wśród instrumentów społecznych mają odniesienie: regulacje międzynarodowych organizacji na rzecz ochrony pracy i pracownika (np. Międzynarodowa Organizacja Pracy), regulacje międzynarodowych organizacji na rzecz praw człowieka, w tym godziwego wynagrodzenia (najważniejszym dokumentem jest Europejska Karta Społeczna uchwalona przez Radę Europy) oraz działalność związków zawodowych.

Warunki wynagrodzenia za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą ustalane są przede wszystkim w zakładowych i ponadzakładowych układach zbiorowych pracy. Są one głównym i najszerzej występującym źródłem kształtowania wynagrodzeń. Natomiast dla pracowników zakładów pracy, dla których nie zawarto układu zbiorowego, warunki wynagradzania ustala regulamin wynagradzania.

Regulamin wynagradzania określa też inne świadczenia związane z pracą i zasady ich przyznawania (art. 77² § 2 k.p.). Regulamin powinien zawierać postanowienia dotyczące: [3]

-           składników wynagrodzenia,

-           systemu wynagrodzenia,

-           wysokości wynagrodzenia (tabele płac, uwzględniające stanowisko, wymagane kwalifikacje i staż pracy),

-           określenie dodatków i świadczeń (tryb i formy przyznawania, wysokość, okresy uprawniające do ich pobierania),

-           reguły przyznawania nagród i premii,

-           taryfikator kwalifikacyjny.

Regulamin dotyczy wyłącznie pracowników, nie obejmuje dyrektorów, gdyż ich wynagrodzenie ustala organ powołujący lub nadzorujący.

Swoboda stron przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia ogranicza się w zasadzie do tych sytuacji, w których przepisy prawa określają stawki płac w sposób widełkowy. Również i wtedy pracodawca, przy ustalaniu zaszeregowania pracownika, winien brać jednak pod uwagę jego rzeczywiste kwalifikacje i posiadane doświadczenie. Ustalone przez strony warunki wynagrodzenia nie mogą być jednostronnie zmieniane na niekorzyść pracownika. Zmiana taka może być dokonana jedynie w drodze wypowiedzenia dotychczasowych warunków i następuje, jeżeli pracownik zaakceptował nowe warunki po upływie okresu wypowiedzenia. Wynagrodzenie przysługuje pracownikowi tylko za pracę należycie wykonaną. Natomiast za wadliwe wykonanie w całości lub w takiej części, w jakiej wskutek wadliwie wykonanej pracy nastąpiło obniżenie jakości produktu lub usług.[4]

W przedsiębiorstwach, które zatrudniają co najmniej 20 osób, płace muszą być uregulowane. W wielu zaś nie ma przejrzystego systemu płac, a podwyżki zależą wyłącznie od osobistych umiejętności wpływania na przełożonego.

Pracodawca może wprowadzić różne formy wynagradzania dla różnych grup zawodowych, np. kierowców, palaczy, handlowców czy dla poszczególnych pracowników. Do najczęściej stosowanych w Polsce należy zaliczyć:

1)      system czasowy,

2)      systemy wynikowe:  akord, prowizja,

3)      systemy mieszane:

-           czasowo – premiowy,

-           czasowo – prowizyjny,

-           akordowo – premiowy,

-           dniówkowo – zadaniowy.

Forma czasowa polega na ustaleniu wynagrodzenia za jednostkę czasu pracy (godzinę, dzień, miesiąc). Stosowana jest ona na ogół przy pracach bardzo prostych, typu pilnowanie lub przy pracach, których ilościowych efektów nie można wymierzyć, np. konserwacja maszyn i urządzeń technicznych. Wynagrodzenie za czas pracy w sposób bezpośredni nie jest uzależnione od ilości i jakości pracy, ale kryteria te są uwzględnione przez przydzielanie określonej ilości pracy oraz kontrolę jej wykonania i jakości przez bezpośredniego przełożonego. Pracownik wynagradzany w tym systemie jest zobowiązany do poprawienia pracy złej jakości bez dodatkowego wynagrodzenia. Wynagrodzenie za czas pracy często łączone jest z premią za jej jakość (forma czasowo-premiowa).[5]

Akordowa forma wynagradzania preferuje wydajność pracy, mierzoną normami pracy. Normy te mogą być ustalane jako normy czasu pracy, określające, ile czasu potrzeba na wykonanie danej czynności, produktu, usługi lub normy ilościowe, ustalające, ile produktów, usług, czynności powinno być wykonane w danej jednostce czasu.[6] przekształca się w instrument manipulowania płacą, a nie wydajnością.[7]

Prowizyjna forma wynagradzania stosowana jest przede wszystkim w sektorze usług (handlu) dla agentów, akwizytorów, sprzedawców, a także dla pracowników wykonujących różne usługi. Wynagrodzenie pracownika ustalane jest jako określony procent wartości sprzedanych produktów, usług lub uzyskanego przychodu albo obrotu.

Ryczałtowa forma wynagradzania za pracę występuje na ogół wobec pracowników, których praca ma charakter dyspozycyjny. W wysokości tej płacy uwzględnia się wypłatę wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, wraz z odpowiednimi dodatkami za tę pracę. Średnia wielkość premii oraz dodatki stałe uwalniają pracodawcę od obowiązku comiesięcznego rozliczenia pracy w godzinach nadliczbowych i wyliczania wielkości składników płac. Nie zwalnia to jednak z obowiązku faktycznego rozliczenia rocznego limitu zatrudnienia w godzinach nadliczbowych i wypłacenia wyrównania w sytuacji, gdy pracownik wykonał pracę w  wymiarze czasu dłuższym niż to wynikało z założeń przyjętych do obliczenia ryczałtu miesięcznego. [8]

Wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Natomiast za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią (art. 80 k.p). Należy uwzględnić to, że w pewnych sytuacjach pracodawca będzie miał obowiązek wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia, mimo że nie wykonywał on żadnej pracy.

Jeżeli chodzi o przepisy zawarte w kodeksie pracy i aktach wykonawczych do kodeksu, to pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia m.in. w następujących sytuacjach:

Może się zdarzyć, że pracownik mimo że był do tego gotowy, nie mógł pracy wykonać. Pracownikowi za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60% wynagrodzenia. W każdym przypadku wynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 81 § 1 k.p.). Aby jednak pracownik otrzymał wynagrodzenie za czas przerwy w pracy, muszą być spełnione łącznie dwa warunki: po pierwsze, musi być gotowy do jej wykonywania, a po drugie, niemożność wykonania pracy wynika z przeszkód leżących po stronie pracodawcy.

W praktyce może wystąpić sytuacja, że pracownik źle wykona swoją pracę. I wtedy za wadliwe wykonanie z jego winy produktów lub usług wynagrodzenie nie będzie mu przysługiwać. Jeżeli natomiast wskutek wadliwie wykonanej pracy z winy pracownika nastąpi obniżenie jakości produktu lub usługi, jego wynagrodzenie ulegnie odpowiedniemu zmniejszeniu (art. 82 § 1 k.p.).

Za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek:

1)         choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną - trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego - pracownik zachowuje prawo do 80% wynagrodzenia, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują wyższe wynagrodzenie z tego tytułu,

2)         wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby przypadającej w czasie ciąży, pracownik w tym czasie zachowuje prawo do 100% wynagrodzenia.

W pierwszym dniu każdego okresu niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną, trwającej nie dłużej niż 6 dni, pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia.

Pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia. Pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie nabyć do niej prawa (art. 92¹ k.p.).

W razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby, rodzinie przysługuje od pracodawcy odprawa pośmiertna. Wysokość jej jest uzależniona od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i wynosi:

1)         jednomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat;

2)         trzymiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat;

3)         sześciomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat.

Jeżeli po zmarłym pracowniku pozostał tylko jeden członek rodziny uprawniony do odprawy pośmiertnej, przysługuje mu odprawa w wysokości połowy odpowiedniej kwoty określonej w pkt 1,2,3. Odprawa pośmiertna nie przysługuje, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracownika na życie. Wówczas członkom rodziny przysługuje z tego tytułu od zakładu ubezpieczeń odszkodowanie w wysokości co najmniej równej tej odprawie.

Ustawodawca gwarantuje świadczenia pieniężne w związku z urlopem macierzyńskim. Podczas urlopu macierzyńskiego pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie za pracę. Może on jednak otrzymać zasiłek macierzyński. Podstawę wymiaru zasiłku dla pracownika stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 6 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy. Dla pracowników, których wynagrodzenie ulega znacznym wahaniom, podstawa wymiaru ustalana jest z okresu 12 miesięcy kalendarzowych. Zasiłek macierzyński wynosi 100% wynagrodzenia lub przychodu stanowiącego podstawę jego wymiaru.

Zgodnie z art. 94 pkt 5 k.p. pracodawca obowiązany jest terminowo i prawidłowo wypłacać pracownikowi wynagrodzenie. Obowiązujące przepisy przewidują szeroką ochronę wynagrodzenia za pracę. Na system prawnej ochrony wynagrodzenia za pracę składają się:

1)         ograniczenia swobody dysponowania przez pracownika prawem do wynagrodzenia,

2)         określenie zasad prawidłowej, terminowej i sprawnej wypłaty wynagrodzenia,

3)         ograniczenia możliwości dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę,

4)         sankcje z tytułu nieprawidłowego lub nieterminowego wypłacenia wynagrodzenia.

Zgodnie z art. 84 k.p. pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę. Zakaz zrzekania się prawa do wynagrodzenia za pracę dotyczy zarówno uprawnień płacowych pracownika, jak również nabytych już roszczeń o wypłatę wynagrodzenia. Zakaz ten oznacza również niedopuszczalność zawierania ugód (sądowych lub pozasądowych), w których pracownik zrzekłby się zarobku lub godziłby się na jego wypłatę w niższej wysokości. Zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia jest w świetle prawa nieważne.

Nieważne jest również przeniesienie prawa do wynagrodzenia na inną osobę. Nie wyklucza to jednak możliwości udzielenia przez pracownika pełnomocnictwa do odbioru wynagrodzenia za pracę.

Zgodnie z art. 85 k.p. wypłaty wynagrodzenia należy dokonywać co najmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie. Wynagrodzenie za pracę płatne raz w miesiącu wypłaca się z dołu, niezwłocznie po ustaleniu jego pełnej wysokości, nie później jednak niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego miesiąca kalendarzowego. Jeżeli ustalony dzień wypłaty wynagrodzenia za pracę jest dniem wolnym od pracy, wynagrodzenie wypłaca się w dniu poprzedzającym. Składniki wynagrodzenia za pracę przysługujące pracownikowi za okresy dłuższe niż jeden miesiąc (np. premia kwartalna), wypłaca się z dołu w terminach określonych w przepisach prawa pracy.

W myśl art. 86 k.p. pracodawca obowiązany jest wypłacać wynagrodzenie w miejscu, terminie i czasie określonych w regulaminie pracy lub innych przepisach prawa pracy. Strony stosunku pracy mogą oznaczyć termin i miejsce wypłaty wynagrodzenia.

Przepisy Kodeksu pracy nie ustanawiają wymogu wypłaty wynagrodzenia za pracę wyłącznie w formie pieniężnej. Przepis art. 86 § 2 k.p. dopuszcza częściowe spełnienie wynagrodzenia w innej formie niż pieniężna jednakże tylko wówczas, gdy przewidują to ustawowe przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy. [9]

Jeżeli pracodawca nie wypłaca wynagrodzenia za pracę w ustalonym terminie albo bezpodstawnie obniża wysokość tego wynagrodzenia, pracownik może wytoczyć przed sądem pracy powództwo o wpłatę należnego wynagrodzenia. Pracownik może również wystąpić do Państwowej Inspekcji Pracy o nakazanie pracodawcy, w drodze decyzji administracyjnej, wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi.

Pracodawca obowiązany jest również do naprawienia szkody, jaką poniósł pracownik na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku wypłaty wynagrodzenia, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku wypłaty wynagrodzenia jest następstwem okoliczności, za które pracodawca odpowiedzialności nie ponosi. Ponadto w przypadku opóźnienia się przez pracodawcę z wypłatą wynagrodzenia za pracę, pracownik może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby pracownik nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które pracodawca odpowiedzialności nie ponosi.[10] Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry ustalona, należą się odsetki ustawowe. [11]

Zgodnie z art. 282 § 1 pkt 1 k.p. niewypłacenie wynagrodzenia za pracę w ustalonym terminie lub bezpodstawne obniżenie wysokości tego wynagrodzenia albo dokonanie bezpodstawnych potrąceń, jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika, które zagrożone jest karą grzywny.

[1] A. Golas, Premie i nagrody, „Serwis Prawno – Pracowniczy” 2001, nr 27, s. 9.

[2] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz. U. Nr  24, poz. 141 ze zm.

[3] M. Jankowska, Regulaminy wynagradzania i pracy oraz inne porozumienia zbiorowe, „Gazeta Prawna” 2001, nr 162, s. 11.

[4] Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2003, s. 177.

[5] M. Jankowska, S. Majkowski, Regulaminy wynagradzania, „Gazeta Prawna” 2003, nr 18, s. 9.

[6] B. Wagner, Wynagrodzenie za pracę, Warszawa 1997, s. 45.

[7] A. Melich, Czy płace wiązać z wydajnością [w:] J. Jagas, Ekonomiczno – bodźcowe uwarunkowania wydajności pracy, Opole 1985, s. 167 – 168.

[8] Z. Sekuła, Motywacyjne kształtowanie płac, cz. I, Bydgoszcz 1997, s. 10.

[9] Zob. J. Roszewska, Wynagrodzenie i inne świadczenia ze stosunku pracy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1999.

[10] Wyrok SN z 26 lutego 1975 r., sygn. akt I PR 31/75, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1976, nr 5, s. 69.

[11] Zob. J. Skoczyński, Prawna ochrona wynagrodzenia za pracę, Warszawa 2000.

Ustawa budżetowa

Ustawa budżetowa ma niezwykle istotne znaczenie dla funkcjonowania państwa. Tę szczególną jej rolę podkreśla Konstytucja m.in. przez wyodrębnienie procedury budżetowej w rozdziale X ustawy zasadniczej[1], modyfikując tym samym regulacje konstytucyjne dotyczące ogólnego postępowania ustawodawczego określonego w art.118 – 123 Konstytucji. Ustawa budżetowa jest jedyną ustawą, której coroczne przygotowanie, uchwalenie i wykonywanie jest konstytucyjnym obowiązkiem odpowiednich organów państwa. Żadna z tych regulacji, ani ich suma nie zmieniają jednak faktu, że ustawa budżetowa jest - z punktu widzenia systemu źródeł prawa - taką samą ustawą „zwykłą” jak każda inna ustawa.[2]

Ustawa budżetowa, jak wynika z treści art. 219 Konstytucji, określa dochody i wydatki państwa w ciągu roku budżetowego. Jest więc planem finansowym, któremu Konstytucja, ze względu na jego znaczenie dla funkcjonowania państwa, nakazuje nadać formę ustawy.

Jest ona traktowana jako ustawa formalna i szczególna. Wyraża się to w odrębności jej niektórych cech w stosunku do innych ustaw. Treść materialną tego aktu tworzą z reguły normy planowe, skonkretyzowane czasowo i kwotowo, nie zaś normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Akt ten jako jeden z najważniejszych aktów politycznych państwa odzwierciedla przewidywany stan gospodarki oraz preferencje polityczne władzy ustawodawczej (odpowiednio także i wykonawczej) w danym roku. Jest więc aktem polityki finansowej państwa na dany rok. Ustawa budżetowa przesądza o dochodach w oparciu o istniejący stan prawny. Także ustalając wydatki, nie może znosić ani modyfikować tych zobowiązań państwa, które ciążą na nim i są konsekwencją obowiązywania innych ustaw, musi bowiem skutki finansowe z tych ustaw wynikające uwzględniać.[3]

Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów:

1)      organów: władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa,

2)      sądów i trybunałów,

3)      administracji rządowej.

Ustawa budżetowa zawiera także:

1)         zestawienie przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i środków specjalnych,

2)         plany przychodów i wydatków państwowych funduszy celowych,

3)         zestawienie dotacji dla państwowych agencji i fundacji z udziałem Skarbu Państwa.[4]

Budżet państwa jest uchwalany przez Sejm na okres roku kalendarzowego w formie ustawy, zwanej ustawą budżetową. Ustawa budżetowa zapewnia realizację założeń polityki społeczno-gospodarczej państwa przyjętych przez Sejm. Określając tę instytucję prawną możemy stwierdzić, że jest to: [5]

–           planowe zestawienie dochodów i wydatków państwa na rok następny;

–           akt prawny zawierający ten plan;

–           zasoby pieniężne w kasie państwa.

To planowe zestawienie jest regulowane przez prawo i samo jest instytucją prawną. Jest specjalnym aktem normatywnym. W pierwszej części (opisowej) zawiera treść normatywną, a w drugiej (liczbowej, załączniki) zawiera plan dochodów i wydatków całego państwa i poszczególnych resortów, organów, województw w formie zestawienia tabel. Na koniec ustawa budżetowa wskazuje środki sfinansowania deficytu. Specyfika ustawy budżetowej wyraża się nie tylko w jej budowie, ale i w obowiązywaniu czasowy – tzn. wiąże ona przez rok budżetowy, który pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Poza tym normy ustawy budżetowej nie klasycznymi normami prawnymi. Mówi się, że ustawa budżetowa jest aktem pośrednim między zwykłym aktem indywidualnym a aktem normatywnym.

Specyfika ustawy budżetowej wyraża się m.in. w tym, że inicjatywa ustawodawcza przysługuje wyłącznie Radzie Ministrów (tak samo jest na całym świecie). Jest to konsekwencją tego, że to właśnie rząd prowadzi politykę finansową i sporządza zestawienie dochodów i wydatków. Rola Sejmu ogranicza się do uchwalenia tego aktu, a następnie do kontroli jego wykonania, wyrazem oceny dokonanej przez Sejm jest absolutorium udzielone lub nie rządowi.

Inną specyficzną cechą, że jeśli ta ustawa nie zostanie uchwalona i w ciągu 4 miesięcy od przekazania Sejmowi nie zostanie przedłożona Prezydentowi do podpisania, Prezydent może skrócić kadencję Sejmu.

Z wykonania tej ustawy rząd niejako po zakończeniu roku musi się „rozliczyć”.

Budżet można określić jako scentralizowane zasoby pieniężne państwa, które przeznaczone są na zaspokajanie wydatków związanych z wykonywaniem jego funkcji. Instytucję tę można określić jako pewien plan, natomiast nie wolno przypisywać mu jakiejkolwiek osobowości. Opisując budżet ważnymi elementami, które wysuwają się na pierwszy plan są:

–           zasoby pieniężne,

–           plan na przyszłość, regulujący jak te środki będą zagospodarowane w przyszłości.[6]

W polskim systemie prawnym rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym, nie dopuszczalna jest na gruncie naszego prawa tzw. instytucja prolongacji budżetu, tzn. przeniesienie mocy obowiązującej budżetu z roku poprzedniego na rok następny. Natomiast inną możliwością prowadzenia polityki budżetowej jest w braku uchwalenia budżetu, opieranie się na prowizorium budżetowym – również w formie ustawy, może obowiązywać przez część roku. Reasumując podstawą prowadzenia polityki budżetowej w państwie mogą być :

–           ustawa budżetowa,

–           projekt ustawy budżetowej,

–           ustawa o prowizorium budżetowym,

–           projekt ustawy o prowizorium budżetowym.[7]

Terytorialny zasięg obowiązywania budżetu to terytorium całego państwa, czyli płaszczyzna ziemi ograniczona pionowymi płaszczyznami prostopadle przecinającymi płaszczyznę ziemi w miejscu granic.

Budżet będący rachunkowym zestawieniem dochodów i wydatków państwa musi być uporządkowany wewnętrznie. Efekt ten uzyskany jest dzięki wprowadzeniu instytucji klasyfikacji budżetowej, która porządkuje i systematyzuje dochody i wydatki w budżecie. Podziałki tej klasyfikacji wynikają z przepisów ustawy prawo budżetowe i rozporządzenia w sprawie klasyfikacji dochodów i wydatków budżetowych oraz innych przychodów i rozchodów.  Podziałkami klasyfikacji są: części (tylko w budżecie państwa), obejmujące główne dochody i wydatki naczelnych i centralnych organów władzy państwowej i administracji państwowej, działy, odpowiadające podstawowym dziedzinom działalności, rozdziały, odpowiadające określonym grupom jednostek organizacyjnych lub zadań, paragrafy, odpowiadające źródłom dochodów oraz rodzajom wydatków.[8]

Aby uchwalić ten specyficzny akt prawny należy przeprowadzić szereg uporządkowanych czynności.

Inicjatorem tej procedury jest Minister Finansów, który w formie zarządzenia (nota budżetowa) zwraca się do poszczególnych dysponentów, aby przygotowali oni projekty swoich części. Na podstawie tych projektów, bez rozliczeń przedsiębiorstw z tytułu podatków i dotacji przygotowuje się projekt budżetu (tzn. tej części zbiorczej, rachunkowej). Dopiero następnie sporządza się projekt ustawy budżetowej, przekazywany jest on przez Ministra Finansów do Rady Ministrów, gdzie powinien być uchwalony. A następnie przedłożony Sejmowi i Senatowi w terminie do 31 października roku poprzedzającego rok budżetowy.

Konstytucja w sposób jednoznaczny wymaga, aby ustawa określiła zasady i tryb opracowania projektu budżetu państwa, stopień jego szczegółowości oraz wymagania, którym powinien odpowiadać ten projekt, a także zasady i tryb wykonywania ustawy budżetowej. Rozróżnienie regulacji odnoszących się do projektu budżet państwa oraz wykonywania samej ustawy budżetowej jednoznacznie wskazuje, iż podmiotami, w stosunku do których odnosić się mają regulacje tejże ustawy, stanowiącej uszczegółowienie obowiązków wynikających z art. 219 ust. 2 Konstytucji, są organy władzy wykonawczej, a nie parlament.

Jeśli Rada Ministrów nie może przedłożyć takiego projektu jest zobowiązana w tym samym terminie przedłożyć projekt ustawy o prowizorium budżetowym. Jeśli ustawa budżetowa, ani ustawa o prowizorium budżetowym nie wejdzie w życie od 1 stycznia gospodarka finansowa oprowadzona jest w oparciu o przedstawiony projekt jednego z ww. aktów. Sejm ma obowiązek uchwalić ustawę budżetową w ciągu 3 miesięcy od przedłożenia projektu przez Radę Ministrów.

Senat może uchwalić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od dnia przekazania jej Senatowi.

Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje w ciągu 7 dni ustawę budżetową albo ustawę o prowizorium budżetowym przedstawioną przez Marszałka Sejmu. W przypadku zwrócenia się Prezydenta Rzeczypospolitej do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy budżetowej albo ustawy o prowizorium budżetowym przed jej podpisaniem, Trybunał orzeka w tej sprawie nie później niż w ciągu 2 miesięcy od dnia złożenia wniosku w Trybunale.

Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi Rzeczypospolitej do podpisu, Prezydent Rzeczypospolitej może w ciągu 14 dni zarządzić skrócenie kadencji Sejmu.

Z kontrolą wykonywania budżetu mamy do czynienia w czasie trwania roku budżetowego, i celem jej jest sprawdzenie wykonywania przyjętych zadań w ciągu pierwszych 6 miesięcy. W celu wykonania tego obowiązku Minister Finansów przedstawia NIK i komisji sejmowej do spraw budżetu stosowne informacje do 10 października roku budżetowego – 60 dni po półroczu.[9]

Natomiast kontrola wykonania budżetu to rozliczenie się przez rząd z gospodarowania przez rok. W tym celu Rada Ministrów w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego przedkłada Sejmowi sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm rozpatruje przedłożone sprawozdanie i po zapoznaniu się z opinią Najwyższej Izby Kontroli podejmuje, w ciągu 90 dni od dnia przedłożenia Sejmowi sprawozdania, uchwałę o udzieleniu lub o odmowie udzielenia Radzie Ministrów absolutorium.[10]

Niewątpliwie budżet jest aktem prawnym o specyficznym charakterze, nie tylko ze względu na swą dwu członową budowę, gdzie pierwsza jest częścią normatywną a druga zbiorczą (zestawieniem liczbowym). Ale również, ze względu na charakterystykę uchwalania tej ustawy, inicjatywa ustawodawcza wąsko określona – przyznana jednemu podmiotowi, czasowo bardzo doprecyzowana procedura prac prawodawczych. Ważkie konsekwencje nie uchwalenia ustawy w terminie.

Kończąc należy podkreślić, że specyfika tego aktu deprymuje życie społeczno-gospodarcze obywateli państwa na przestrzeni roku, ale konsekwencje zarówno pozytywne jak i negatywne mogą zaciążyć na gospodarce na długi czas po jej ustaniu.

LITERATURA

1.         Kosikowski C., Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2003

2.         Kosikowski C., Odmienności w tworzeniu ustawy budżetowej, „Przegląd Sejmowy” 1998, nr 4

3.         Kosikowski C., Ruśkowski E., Finanse i prawo finansowe, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003

4.         Leksykon prawniczy, Wyd. alta 2, Wrocław 1997

5.         Postanowienie TK z dnia 20 czerwca 2001 r., K. 35/00, OTK Z.U. 2001, nr 6, poz. 167.

6.         Ruśkowski E., Stankiewicz J., Polskie prawo finansowe, KiK, Warszawa 1998

7.         Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, Dz. U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.

8.         Zubik M., Budżet państwa w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2001

[1] Zob. C. Kosikowski, Odmienności w tworzeniu ustawy budżetowej, „Przegląd Sejmowy” 1998, nr 4, s. 9 – 10.

[2] M. Zubik, Budżet państwa w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2001, s. 158-162.

[3] Postanowienie TK z dnia 20 czerwca 2001 r., K. 35/00, OTK Z.U. 2001, nr 6, poz. 167.

[4] Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, Dz. U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.

[5] C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse i prawo finansowe, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003, s. 66.

[6]  C. Kosikowski, E. Ruśkowski (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003, s. 64.

[7] C. Kosikowski, Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2003, s. 163.

[8] A. Huchla [w:] Leksykon prawniczy, Wyd. alta 2, Wrocław 1997, s. 98.

[9] M. Zubik, Budżet państwa..., op. cit., s. 179.

[10] E. Ruśkowski, J. Stankiewicz, Polskie prawo finansowe, KiK, Warszawa 1998, s. 149.

Pojęcie i rodzaje decyzji administracyjnych

            Pojęcie „decyzji administracyjnej” nie jest terminem łatwym do zinterpretowania. Podstawowy problem w jego zdefiniowaniu wynika z faktu używania rozmaitych określeń, zarówno w piśmiennictwie, jak i w aktach normatywnych. W teorii prawa administracyjnego mowa jest o decyzji sensu largo, jako o pewnym akcie wyboru[1], sensu strico jako pewnym terminie technicznym – decyzja k.p.a.[2], a także o decyzji jako rodzaju aktu administracyjnego. Umieszcza się ją więc w kategorii prawnych form działania administracji[3], bądź traktuje jako wynik procesu stosowania prawa. Pojęcie to jest również używane w znaczeniu materialnym[4] bądź w znaczeniu procesowym.[5]

            W dotychczasowych próbach ujęcia decyzji administracyjnej na pierwszy plan wysuwają się dwa zasadnicze kierunki. Decyzję rozważono bowiem jako bądź na tle prawnych form działania administracji, a więc jako jeden z rodzajów aktu administracyjnego, bądź jako wynik konkretyzacji prawa administracyjnego, czyli jako akt stosowania normy tego prawa.

Pierwsze podejście jest historycznie wcześniejsze. Nie zawsze spotykamy tutaj z wprowadzeniem odrębnego terminu decyzja administracyjna. Niekiedy występuje jedynie pojęcia aktu, będące synonimem rozstrzygnięcia administracji. Dla części autorów pojęcia akt i decyzja są więc równoznaczne.[6] Dla innych z kolei decyzja jest pojęciem węższym.[7]

Dla autorów[8] traktujących decyzję jako działalność związaną prawem decyzja to rodzaj aktu administracyjnego zewnętrznego, a więc czynności prawnej zewnętrznej, władczej, indywidualnej i konkretnej.

Na decyzję administracyjną można również spoglądać jako na wynik czynności stosowania prawa.[9] Taki sposób podejścia przewija się i we wcześniejszej literaturze, wówczas kiedy mowa jest o decyzji jako wyniku konkretyzacji prawa administracyjnego, bądź gdy rozważa się podobieństwa i różnice między decyzjami a czynnościami prawa cywilnego, będącymi efektem stosowania innych norm prawnych.[10]

Pojęcie decyzji administracyjnej odnosi się do sfery zewnętrznej działania administracji, niesporny jest jej jego jednostronny władczy charakter oraz indywidualność rozstrzygnięcia, wskazuje się, iż jest to akt z zakresu prawa administracyjnego, który rodzi stosunki administracyjnoprawne.

Początkowo pojęcie decyzji administracyjnej miało charakter szeroki. Rozróżniano bowiem zarówno decyzje główne, jak i decyzje incydentalne. Decyzje główne sprawę będącą przedmiotem postępowania, załatwiają co do jej istoty, względnie sprawę kończą w danej instancji. Decyzje incydentalne rozstrzygają inne kwestie, wynikające w toku postępowania. W postępowaniu były wydawane tylko decyzje, a ich rodzaj zależał od przedmiotu rozstrzygnięcia w nich zawartego.[11]

Tradycyjnie decyzja administracyjna odnoszona była jednak do prawa materialnego, tzn. dotyczyła ona ustalenia konsekwencji prawa materialnego. Jednocześnie wydawana była w określonej procedurze i formie, stanowiła więc wyraz stosowania także norm procesowych. Te normy miały jednak charakter pomocniczy. U ich podstaw leżał bowiem wniosek o rozstrzygnięcie sprawy administracyjnej, a więc zastosowanie normy materialnej. Obecnie traktuje się decyzje jako akty stosowania przede wszystkim normy materialnej, stosowanie zaś norm jedynie procesowych następuje w formie postanowień.

Decyzją jest akt administracyjny stanowiący jednostronne ustalenie organu administracji publicznej o wiążących dla jednostki (i organu) konsekwencjach normy prawa administracyjnego.

W teorii prawa administracyjnego decyzje są kwalifikowane jako jedna z grup aktów zewnętrznych.[12] Decyzja administracyjna charakteryzowana jest jako sformalizowana, jednostronna i władcza czynność organu administracji publicznej, oparta na obowiązujących przepisach prawa, która określa w sposób prawnie wiążący sytuację konkretnie wskazanego adresata aktu, w indywidualnej sprawie.[13] Zatem decyzja rozstrzyga o prawach i obowiązkach jej adresata.

Pojęcie decyzji ukształtowane w doktrynie prawa administracyjnego oraz w orzecznictwie sądowym nie zawsze pokrywa się z określeniem decyzji zawartym expressis verbis w normach prawa administracyjnego materialnego i w normach prawa administracyjnego procesowego.

W doktrynie prawa administracyjnego pojęcie decyzji zwęża się do aktu administracyjnego wydanego w postępowaniu administracyjnym. W orzecznictwie sądowym (Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego) pojęcie decyzji jest rozszerzane o akty administracyjne występujące w innych formach lub też o akty administracyjne występujące bez wyraźnie określonej prawem formy. W tym znaczeniu można mówić, iż pojęcie decyzji administracyjnej ustalane jest empirycznie w drodze orzecznictwa sądowego.[14]

Decyzja administracyjna jest to oświadczenie woli kompetentnego organu administrującego, podjęte w wyniku zastosowania normy materialnego prawa administracyjnego lub w określonym zakresie normy prawa procesowego do ustalonego stanu faktycznego, w trybie, formie, strukturze uregulowanej prawem procesowym, zakomunikowany stronie, w celu wywołania skutku prawnego w sferze stosunków materialnoprawnych (decyzja rozstrzyga sprawę co do jej istoty w całości lub w części) bądź w sferze stosunku procesowego (decyzja w inny sposób kończąca sprawę w danej instancji).[15]

Zwrot „decyzje rozstrzygają sprawę co do istoty” należy rozumieć w ten sposób, że „decyzja” jest aktem stosowania normy prawnej, „sprawa” jest sprawą administracyjną lub sprawą weryfikacyjną, zaś rozstrzygnięcie tych spraw polega na wiążącym ustaleniu określonej sytuacji prawnej lub wadliwości (niewadliwości) decyzji ostatecznej.[16]

Decyzje, które kończą sprawę w danej instancji w inny sposób niż rozstrzygnięcie sprawy co do jej istoty, wywołują jedynie skutki proceduralne, nie konkretyzują natomiast norm prawa materialnego. Przykładowo można tu wymienić decyzję o umorzeniu postępowania, decyzję o odmowie wznowienia postępowania, nazywane decyzjami w znaczeniu formalnoprocesowym.[17]

Konkretyzacja prawa przez wydanie decyzji administracyjnej nie zawsze w doktrynie traktowana jest jako przejaw woli organu administracyjnego rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy administracyjnej, lecz również uznawana jest za akt stosowania prawa oderwany od pojęcia „woli organu administracyjnego”.

Akty administracyjne indywidualne są poddawane klasyfikacji według różnych, nie zawsze rozłącznych kryteriów, dokonywana jest także ich typologia praktyczna. Te podziały i grupowanie aktów administracyjnych można w niektórych przypadkach odnieść również do decyzji administracyjnych dla podkreślenia cech dominujących z uwagi na treść rozstrzygnięcia sprawy lub wymagania procesowe wydawania decyzji, ich kontroli oraz obalania.[18]

Procesowe znaczenie ma podział decyzji na nieostateczne i ostateczne w administracyjnym toku instancji, bo związany jest z obowiązywaniem zasady trwałości decyzji oraz z prawem zaskarżenia ich przez strony, istotny jest podział na decyzje tworzące prawa nabyte dla stron i ich nie tworzące, albowiem odnosi się do przesłanek ich obalania.

Wskutek nowelizacji k.p.a. z 1998 r. zyskał na znaczeniu podział decyzji dokonany z uwagi na zasady rozstrzygania o sprawie, który prowadzi do wyodrębnienia grupy decyzji związanych oraz wydawanych według uznania organu administracyjnego. Decyzja określana jest jako związana wtedy, gdy nie pozostawia organowi administracyjnemu „luzu decyzyjnego”. Norma prawna może dopuszczać ograniczony luz decyzyjny, gdy organ dokonuje wyboru konsekwencji (z kilku przypadków, w granicach rozpiętości tzw. widełek), ale jest związany normatywnymi dyrektywami wyboru konsekwencji, co stanowi nadal postać decyzji związanej. Decyzja wydawana w sytuacji luzu decyzyjnego dopuszcza wybór przez organ stosujący prawo jednej z możliwych konsekwencji normy prawnej, gdy nie ma norm prawnych, które formułują dyrektywy wyboru konsekwencji.[19]

Nauka prawa administracyjnego określa decyzję administracyjną jako akt kwalifikowany akt administracyjny, stanowiący przejaw woli administracyjnych w państwie organów, wydany na podstawie powszechnie obowiązującego prawa administracyjnego lub finansowego, o charakterze władczym i zewnętrznym, rozstrzygający konkretną sprawę, konkretnie określonej osoby fizycznej lub prawnej w postępowaniu unormowanym przez przepisy proceduralne. Opierając się na tej definicji Sąd Najwyższy wskazuje na trzy cechy, dające podstawę do uznania czynności organu administracyjnego za decyzję: po pierwsze, decyzja jest przejawem woli organu administracyjnego, co oznacza, iż organ ten rozstrzygając sprawę narzuca władczo swoje stanowisko; po wtóre, decyzja musi wyraźnie wskazywać podstawę prawną w powszechnie obowiązujących przepisach prawa administracyjnego lub finansowe; chodzi tu zatem o ustawy, dekrety, akty wykonawcze wydane na podstawie upoważnienia ustawowego; po trzecie, decyzja rozstrzyga konkretną sprawę konkretnej osoby fizycznej lub prawnej w postępowaniu unormowanym przez przepisy proceduralne; decyzja wyposażona jest w atrybut ważności, jej adresat może odwołać się tylko za pomocą środków przewidzianych w prawie, a w razie niewykonania decyzji stosuje się przymus państwowy.[20]

Decyzja administracyjna rozpatrywana jako akt procesowy powinna odróżniać się od innych form procesowych aktu administracyjnego, powinna ona posiadać znamiona aktu jurysdykcyjnego oraz zamykać czynności procesowe określonej instancji administracyjnej. Przede wszystkim decyzja odnosi się do przedmiotu postępowania administracyjnego w całości albo w części, a nie do niektórych tylko czynności postępowania. Przedmiotem postępowania administracyjnego jest konkretna sprawa indywidualnego podmiotu, w której na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązujących organy administrujące są władne podjąć decyzję administracyjną albo orzekając w niej o uprawnieniach lub o obowiązkach indywidualnego podmiotu albo stwierdzając w niej o niedopuszczalności takiego orzekania.[21] Treścią decyzji jest załatwienie sprawy, czyli orzeczenie co do tych interesów prawnych lub obowiązków, które legitymowały określone osoby do udziału w postępowaniu jako strony.

Organ administracyjny załatwiając sprawę przez wydanie decyzji zamyka czynności postępowania w I lub II instancji, a ponieważ jest związany własną decyzją, to tylko w przypadkach przewidzianych w procedurze może lub musi ponownie zająć się tą samą sprawą. Poza tymi przypadkami sprawa staje się dla tego organu niedostępna do dalszego jej rozpoznawania czy też tym bardziej do ponownego orzekania w niej, albowiem najpierw musi być na podstawie przepisów proceduralnych obalona przeszkoda w ponownym rozpoznawaniu sprawy, jaką stanowi wydana już w niej i doręczona decyzja.

Decyzja administracyjna wydawana jest w celu konkretyzacji norm prawnych w odniesieniu do określonego stanu faktycznego i indywidualnie wskazanych osób, co powoduje ustalenie lub przyznanie im uprawnienia albo określenie rodzaju i zakresu obowiązku ciążącego na nich. Istotą sprawy, o której się rozstrzyga w decyzji administracyjnej jest stworzenie praw nabytych w tym zakresie, w jakim w postępowaniu rozpatrywano interes prawny określonej osoby albo też odmówienie nabycia prawa. To samo odnosi się do obowiązku, który staje się określony co do rodzaju, zakresu i jego wymagalności. Ma to swoje konsekwencje w zakresie trwałości decyzji administracyjnej.

Decyzja częściowa może być wydana tylko wtedy, gdy chodzi o rozstrzygnięcie kolejno co do istoty o kilku elementach składających się na całe uprawnienie lub obowiązek. Organ może ją wydać wówczas, gdy sprawa ma charakter podzielny, można z niej wyodrębnić części nadające się do rozstrzygnięcia względnie samodzielnego. Decyzja częściowa może jednak pojawić się w obrocie prawnym również wskutek rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym lub w trybie nadzoru, a także w wyniku sądowej kontroli jej zgodności z prawem. Decyzja częściowa może poza tym być wydana na skutek błędnego określenia zakresu żądania stron lub przez niedopatrzenie. W takim przypadku istnieje możliwość żądania uzupełnienia decyzji, która była potraktowana przez organ jako rozstrzygająca całą sprawę, a w samej rzeczy stanowi częściowe jej rozstrzygnięcie.

Decyzja częściowa nieostateczna kończy sprawę w danej instancji jedynie w części objętej rozstrzygnięciem i w związku z tym może być zaskarżona tylko w tym zakresie w drodze odwołania. Wydanie decyzji częściowej nie kończy zatem postępowania w sprawie, nawet gdy ta decyzja stanie się ostateczna. Jeżeli decyzja ostateczna organu administracji nie rozstrzygnęła sprawy w całości i przewidywała wydanie odrębnej decyzji dla części nie rozstrzygniętej, to żądanie strony w tym zakresie jest wnioskiem o wydanie zapowiedzianej decyzji uzupełniającej, a nie wnioskiem o wznowienie postępowania. Trwa bowiem zawisłość sprawy administracyjnej, w której zapadła tylko decyzja częściowa.[22]

Decyzja administracyjna to jednostronna czynność (oświadczenie woli) z zakresu prawa administracyjnego. Decyzja administracyjna jako czynność prawna jednostronna charakteryzuje się tym, że dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenia woli przez organ administracji publicznej. Oznacza to, że jakkolwiek strona bierze udział w procesie kształtowania treści decyzji lub nawet podjęcie decyzji jest uwarunkowane zgodą (wnioskiem) strony, to ostateczne, prawnie wiążące określenie treści decyzji należy niepodzielnie do organu administracji publicznej.[23]

W doktrynie przyjmuje się, że:[24]

1)      jeżeli treść pisma zawiera rozstrzygnięcie sprawy i adresatem jest strona, to mamy do czynienia z decyzją administracyjną;

2)      jeżeli zaś treść pisma nie zawiera rozstrzygnięcia, zaś adresatem jest strona, wówczas pismo traktujemy jako postanowienie lub informację;

3)      jeżeli pismo rozstrzyga sprawę administracyjną, ale jego adresatem jest osoba nie będąca stroną postępowania, wówczas decyzja jest nieważna, gdyż została skierowana do osoby nie będącej stroną w sprawie;

4)      jedynie informujący charakter należy przypisywać pismu organu administracji, gdy jego adresatem nie jest strona postępowania, a ono samo nie rozstrzyga sprawy stanowiącej jego przedmiot.

W literaturze przedmiotu jest sporne, czy przyrzeczenie administracyjne może być kwalifikowane jako decyzja administracyjna. W klasycznej formie przyrzeczenia organ administracji publicznej zobowiązuje się wobec określonego podmiotu do późniejszego zachowania się określonego rodzaju, w szczególności do zaniechania podjęcia lub podjęcia decyzji administracyjnej o określonej treści. Przyjmuje się, że przyrzeczenie administracyjne jest decyzją administracyjną, jeżeli tak stanowi przepis prawa. W sytuacji gdy organ administracji publicznej zobowiąże się na piśmie wobec strony postępowania do załatwienia sprawy w określony sposób, mimo braku podstawy ustawowej do takiego działania, wówczas przyjmuje się, że owo przyrzeczenie jest decyzją wydaną bez podstawy prawnej lub decyzją wydaną z rażącym naruszeniem prawa. Zagadnienie to jest jednak sporne, bowiem przyrzeczenie nie rozstrzyga sprawy co do jej istoty, a zatem nie może być uznane za decyzję administracyjną, z drugiej zaś strony zawarte w pisemnym przyrzeczeniu zobowiązanie organu do działania w określony sposób wobec strony postępowania rodzi skutki prawne wynikające z zasady zaufania obywateli do organów państwa.[25]

Decyzja administracyjna to jednostronna czynność prawna organu administracji publicznej posiadającą odpowiednią formę. Z przepisów k.p.a. wynika, że decyzja może mieć formę pisemną lub ustną. Kodeks nie zna decyzji konkludentnej polegającej na tym, że przykładowo brak wydania decyzji odmownej w określonym przepisami prawa terminie jest równoznaczna z wydaniem decyzji pozytywnej.

Wiele kontrowersji wywołuje konstrukcja domniemania załatwienia sprawy w drodze decyzji. W orzecznictwie zarysowały się dwie koncepcje dotyczące tej kwestii. Według pierwszej z nich w przypadku gdy uprawnienie strony nie powstaje bezpośrednio z mocy prawa, lecz w wyniku konkretyzacji normy prawnej, organ – o ile nie jest przewidziana inna forma jego działań – obowiązany jest dokonać tej konkretyzacji w drodze decyzji administracyjnej.[26] W innym z wyroków NSA stwierdził, iż załatwienie sprawy przez wydanie decyzji odnosi się tylko do sytuacji, gdy z mocy przepisów prawa materialnego lub innych załatwienie sprawy powinno nastąpić w tej prawnej formie.[27] NSA przyjął, że organy administracji załatwiają sprawę przez wydanie decyzji, ale tylko w należących do właściwości tych organów sprawach indywidualnych, co znaczy, że forma działania organów ma wynikać z prawa materialnego.[28]

Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, należy przyjąć, iż domniemanie załatwienia sprawy w drodze decyzji znajduje zastosowanie, wówczas gdy przepisy prawa upoważniają organ administracji publicznej do załatwienia sprawy administracyjnej, lecz nie określają formy rozstrzygnięcia tej sprawy. Zatem w przypadku wątpliwości co do formy załatwienia sprawy administracyjnej, należy przyjąć, iż powinna być ona załatwiona w drodze decyzji administracyjnej. Istotną przesłanką przyjęcia takiego domniemania jest jednak ustalenie, iż mamy do czynienia ze sprawą administracyjną, a organ administracji publicznej jest właściwy do jej załatwienia.

Decyzja administracyjna może być dotknięta wadami o różnym ciężarze gatunkowym, co prowadzi do zróżnicowania ich następstw. Błędy i omyłki znajdujące się w decyzji oraz opuszczenie jej fragmentów, a więc uchybienia formy, należą w zasadzie do wad nieistotnych, które są usuwane w trybie rektyfikacji decyzji. Wady istotne wynikające z wadliwości procedury poprzedzającej wydanie decyzji albo istniejące w jej treści, powodują uchylenie decyzji albo stwierdzenie jej nieważności.[29]

Decyzja administracyjna korzysta w domniemania prawidłowości i ważności, co jest konstrukcją teoretyczną stworzoną w interesie jednostki, chroniącą ją przed negatywnymi skutkami wykonania wadliwej decyzji.[30]

Decyzją administracyjną, w rozumieniu art. 1 § 1 pkt 1 oraz art. 104 k.p.a., jest rozstrzygnięcie indywidualnej (podwójnie konkretnej: co do sytuacji i co do adresata) sprawy administracyjnej, podjęte przez uprawniony organ administracji publicznej, na podstawie jednoznacznego upoważnienia, wynikającego z powszechnie obowiązującej normy prawnej (z zasady prawa materialnego), która to norma dla ustalenia skutków prawnych danego stanu faktycznego przewiduje formę właśnie decyzji administracyjnej.[31]

Do elementów konstytutywnych pojęcia decyzji administracyjnej w znaczeniu materialnym należy zaliczyć te z nich, które stanowią, że jest to zewnętrzne, władcze rozstrzygnięcie organu administracji publicznej o prawach lub obowiązkach prawnych konkretnych osób (fizycznych lub prawnych) w sprawie indywidualnej.[32]

Decyzja to akt prawny o określonej treści i formie. Jednakże o istocie aktu prawnego powinna przesądzać jego treść, a nie forma. Pismo nie mające formy decyzji jest decyzją administracyjną, jeżeli pochodzi od organu administracji, skierowane jest na zewnątrz i w sposób władczy rozstrzyga o prawach lub obowiązkach prawnych osób (fizycznych lub prawnych) w sprawie indywidualnej, choćby dla rozstrzygnięcia takiego brak było podstawy prawnej.[33]

[1] J.A. Tichomirow, Klasyfikacja decyzji prawnych, „Państwo i Prawo” 1976, nr 11, s. 3.

[2] P.J. Sobal, Decyzja administracyjna jako szczególny rodzaj aktu administracyjnego, „Państwo i Prawo” 1970, nr 6, s. 955.

[3] Patrz: J. Borkowski, Decyzja administracyjna, Warszawa 1970, s. 89 – 90.

[4] Zob. W. Dawidowicz, Jeszcze o przedmiotowym zakresie sądownictwa administracyjnego w PRL, „Państwo i Prawo” 1980, nr 10, s. 64; Z. Kmieciak, J.P. Tarno, Postępowanie administracyjne oraz postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym (w świetle orzecznictwa NSA), Warszawa 1988, s. 29.

[5] J. Borkowski (red.), Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 1989, s. 196.

[6] Np. E. Iserzon, Prawo administracyjne, Warszawa 1968, s. 207 – 208.

[7] Np. J. Starościak, Prawne formy i metody działania administracji (w:) T. Rabska, J. Łętowski (red.), System prawa administracyjnego, t. III, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978, s. 69 – 70.

[8] E. Starościak, Prawne formy działania administracji, Warszawa 1957, s. 13; E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i postępowanie przed Sądem Administracyjnym, Toruń 1996, s. 16; Z. Janowicz, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 1996, s. 34.

[9] Np. W. Dawidowicz, Nauka prawa administracyjnego. Zagadnienia podstawowe. Zarys wykładu, t. I, Warszawa 1965, s. 262; J. Zimmermann, Motywy decyzji administracyjnej i jej uzasadnienie, Warszawa 1981, s. 3 – 6.

[10] M. Jaśkowska, Związanie decyzji administracyjnej ustawą, Toruń 1998, s. 15.

[11] B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2000,
s. 409.

[12] E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1994, s. 90; E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądem administracyjnym, Toruń 1995, s. 88.

[13] Tak np.: M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 1997, s. 279; Z. Leoński (red.), Zarys prawa administracyjnego, Warszawa – Poznań 1985, s. 162.; J. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1990, s. 185; W. Dawidowicz, Prawo administracyjne, Warszawa 1987, s. 29.

[14] J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 1998, s. 296.

[15] B. Adamiak, Wadliwość decyzji administracyjnej, Wrocław 1986, s. 22 – 23.

[16] W. Dawidowicz, Zarys procesu, Warszawa 1989, s. 51.

[17] Zob. J. Zimmermann, Polska jurysdykcja, Warszawa 1996, s. 140.

[18] Zob. J. Borkowski, Decyzja administracyjna, Łódź – Zielona Góra 1998, s. 76 – 81.

[19] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 472.

[20] B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego..., op. cit., s. 415.

[21] B. Adamiak, Polskie postępowanie administracyjne, s. 130.

[22] Wyrok NSA z dnia 8 grudnia 1981 r., II S.A. 782/81, „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego” 1981, nr 2, poz. 127.

[23] M. Jaśkowska, A. Wróbel, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Zakamycze 2000,
s. 556.

[24] W. Taras, Informowanie obywateli przez administrację, Ossolineum 1992, s. 85 – 86.

[25] M. Jaśkowska, A. Wróbel, Kodeks postępowania administracyjnego..., op. cit., s. 562 – 563.

[26] Wyrok NSA z dnia 31 sierpnia 1984 r., SA 430/84, OSP 1986, nr 9-10, poz. 176.

[27] Wyrok NSA z dnia 17 grudnia 1985 r., III SA 988/85, ONSA 1985, nr 2, poz. 38.

[28] Wyrok NSA z dnia 7 września 1982 r., SA 363/82, ONSA 1982, nr 2, poz. 8.

[29] B. Adamiak, Rektyfikacja decyzji w postępowaniu administracyjnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 922, Prawo CLIII, Wrocław 1988, s. 8.

[30] J. Borkowski, Zmiana i uchylenie ostatecznych decyzji administracyjnych, Warszawa 1967, s. 49 – 53.

[31] Postanowienie SKO we Wrocławiu z dnia 29 kwietnia 1997 roku, SKO 4221/58/97, OSS 1997, nr 3,
s. 74.

[32] B. Adamiak, J. Borkowski, Glosa do wyroku NSA z dnia 21 lutego 1994 r., I SAB 54/93, OSP 1995, nr 11, s. 222.

[33] Wyrok NSA z dnia 21 lutego 1994 roku, I SAB 54/93, OSP 1995, nr 11, s. 222.